Een jaar voordat Joannes overlijdt schrijft hij een boek over de pest. Het is in de tijd van Joannes een ziekte die regelmatig voorkomt en velen het leven kost. Zo was er in Leiden een grote uitbraak in 1599 die duurde tot in het jaar 1600. Het zal dan ook geen toeval zijn dat Joannes juist in het jaar 1600 het boek ‘Het noodigh pest-boeck’ in opdracht van het Leids stadsbestuur schrijft.
Heel zuur is dat in 1604, drie jaar na het overlijden van Joannes, bij de volgende grote uitbraak, vier gezinsleden overlijden; zijn vrouw Christine en drie van zijn kinderen: de 17-jarige Abraham, Suzanna, die 14 jaar oud was en Margaretha, 13 jaar oud.
De pest
 |
| Bovenstaande foto, genaamd Liberty, is het werk van fotograaf Erwin Olaf. Het verbeeldt Leiden in de dagen van de bezetting in 1574-1574. Erwin Olaf heeft zich onder andere laten inspireren door de schilderijen die van het Leidens Ontzet zijn gemaakt tussen de zestiende en de negentiende eeuw. |
| De pest is een ziekte die van de 14e tot en met de 19e eeuw in Europa veel voorkwam en enorme aantallen slachtoffers maakte. De belangrijkste vormen van de pest zijn builenpest en longpest. Men schat dat door de Zwarte Dood van (1347-1351) een derde deel van alle Europeanen, destijds enkele tientallen miljoenen, het leven liet. Waar de pest door wordt veroorzaakt is lange tijd een raadsel. Duidelijk was wel dat het zeer besmettelijk was. Wanneer in een huis één persoon ziek geworden was, volgden binnen enkele dagen de huisgenoten. Ook artsen of geestelijken die bij de zieken geroepen werden, waren binnen de kortste keren zelf het slachtoffer. De ziekte was dodelijk, binnen 2 tot 8 dagen kon iemand dood en begraven zijn. Zodra er ergens in een huis de pest was uit gebroken vluchtten de medebewoners weg, de zieke aan zijn lot overlatend. Hele woonblokken en zelfs straten lagen er verlaten bij. Iedereen probeerde angstig een remedie tegen de ziekte te vinden. Het waren goede tijden voor de kwakzalvers , maar ook de medici, zoals Joannes, hielden zich bezig met de pest.
Veel mensen zagen de pest als een straf van God. We zien dat ook Joannes in zijn boek aanraadt om te bidden, maar hij geeft ook een aantal andere opties die we met de kennis van nu gedeeltelijk als volkomen onzinnig kunnen beoordelen, maar sommige maatregelen snijden wel degelijk hout. Pas 500 jaar na het uitbreken van de eerste pestepidemie wordt de pestbacil ontdekt en het verband tussen ratten, vlooien en de pest. In de dicht bevolkte middeleeuwse steden met de open riolen, tierden de ratten welig tierden en konden de vlooien makkelijk op mensen overspringen. De pest kwam oorspronkelijk uit Azië. De ziekte werd naar Europa gebracht door schepen die uit Azië kwamen en die vervolgens het hele Middellandse Zee gebied aandeden. In de 14e eeuw dacht men dat er door aardbevingen zwavelachtige dampen uit de aarde vrijkwamen. Hierdoor werd de lucht vergiftigd en werden ongezonde dampen verspreid. De lucht zou de ziekte overbrengen. Artsen hulden zich dan ook in dikke mantels en maskers voor het gezicht die gevuld waren met kruiden om de giftige lucht te zuiveren. Ook Johannes spreekt in zijn boek over het zuiveren van de lucht door het in huis halen van een gloeiende tegel, bloemen en kruiden te gebruiken en een reukappel te dragen. |
| Het noodigh pest-boeck |
| In 1600 verscheen een boekje in het Nederlands van drie-en-negentig pagina’s, geschreven door Joannes. Het boek bevat onder meer een gedetailleerde beschrijving van de mogelijke besmettingsroutes. Opmerkelijk is dat hij schrijft dat ook pest kan ontstaan zonder besmette lucht. Maar veel belangrijker is dat hij schrijft dat het moeilijk is om te weten of iemand is besmet met de pest. In het begin van de ziekte zijn de symptomen namelijk heel onduidelijk. Voorts geeft hij een beschrijving van symptomen waar men op moet letten om te kunnen herkennen of iemand aan de pest gestorven is. De rest van het boek is gewijd aan hoe men zich kan wapenen tegen de pest en hoe men de pest kan genezen. Hoofdstuk acht, over de preventie, begint heel pragmatisch. De pest is door God gezonden, dus het is zaak om God te verzoenen met gebeden. Maar God heeft ons ook hulpmiddelen, remedies, medicijnen en geneeskunst gegeven, dus laten we daar dan ook gebruik van maken. |
| Samengevat zijn de preventieve middelen: * Bidden * Snel wegwezen van besmette plaatsen en maar langzaam terugkeren * Gezond leven: men moet het lichaam zuiveren * Niet te veel in de zon verblijven * Met een gloeiende tegel de lucht in huis zuiveren * Niet gaan naar plekken waar veel mensen komen, niet in nauwe straten komen * Een reuk-appel dragen * Pesthuizen moeten overdag gesloten zijn * Geurig hout en bloemen gebruiken * Hang een topaas om de hals * Alle pels- en bont-kleren het huis uit * Wissel dikwijls van hemd en ondergoed. |
| Joannes schrijft ook over curatieve middelen en begint met een duidelijk standpunt over aderlaten. Hij is van mening dat men pestlijders niet moet aderlaten. Want niet alleen hij maar ook andere voortreffelijke geneesheren hebben unaniem geconstateerd dat er meer mensen van de pest zijn genezen die niet gelaten zijn dan die wél zijn gelaten. Dus daarom moet men de pest bestrijden met tegengif en niet met aderlaten. Purgeren en zweettherapie zijn een goede methoden om het pestvergif uit het lichaam te krijgen. Hij geeft een heleboel recepten voor beide, waaronder Theriak (of Theriaca). Maar er zitten ook recepten bij die wat bijzonder zijn. Op verzoek van een hertogin vermeldt hij in zijn boek een drank tegen de pest voor arme lieden: verse koeienmest, dit weken in azijn, dan door een doek filtreren en het filtraat opdrinken. Hij geeft leefregels met betrekking tot de geuren in huis en wat iemand van dag tot dag mag eten, en vervolgens geeft hij remedies per symptoom. Hij besluit het boek met te melden dat hij nog veel meer symptomen zou kunnen beschrijven die met de pest gepaard gaan, maar wat hij beschreven heeft is al meer dan genoeg. “Daarom bidden wij tot God dat hij alle hulpmiddelen die hij heeft gegeven wil zegenen”. Het is een heel uitvoerig boek dat alle aspecten beschrijft van de pest en hoe daar mee om te gaan. Het boek is sterk gestoeld op miasmatische beginselen waarbij uitgegaan wordt van het oplopen van de ziekte door bijvoorbeeld vervuilde lucht en niet via besmetting door het contact met patiënten (contagionistische grondslag). Omdat men lange tijd niet heeft geweten wat nu de oorzaak van de pest was, is er in de loop van de eeuwen flink getwijfeld tussen deze twee beginselen. |
 |
 |
| Waarom heeft hij het boek in het Nederlands geschreven en niet in het Latijn, zoals hij al vele malen had gedaan met andere onderwerpen? Andere medische werken van zijn hand zijn in het Latijn. In 1600, het jaar van het verschijnen van het ‘nodig pestboek’ verscheen zelfs een boek over de pest van hem in het Latijn (De peste liber, vertaald Over de vrije pest). En waarom koos hij de titel “Het noodigh pestboek”? Wat was er dan zo nodig? De reden valt te lezen in de inleiding van zijn boek. Hij stelt dat het de plicht is van een ware christelijke overheid om de godzaligheid, gezondheid en eendracht van haar burgers te bevorderen. Hij vraagt zich in het boek af wat het stadsbestuur heeft bewogen om de geleerde Nicolaas Zeystium, pensionaris, uit naam van het stadsbestuur met hem te laten spreken. En hij geeft, uiteraard, zelf het antwoord. De reden is dat hij de gemeenschap met zijn kennis goed zou kunnen helpen. De pest is nog steeds een geduchte vijand en moet met alle middelen worden bestreden met hulp van de Opperste Helper. Kortom, het stadsbestuur van Leiden heeft hem verzocht dit boek over de pest te schrijven. Daarmee is dan meteen duidelijk waarom het boek in het Nederlands is en ook waarom het “noodigh” was, of liever, wíe het nodig vond. Joannes heeft zich goed van zijn taak gekweten en een degelijk academisch werk over de pest neergezet, zakelijk, methodisch, gedetailleerd en goed gestructureerd. |
Theriak Theriak (ook theriaca) was in de westerse wereld gedurende bijna tweeduizend jaar een van de belangrijkste geneesmiddelen. Theriak is een samengesteld geneesmiddel, dat het uit een groot aantal ingrediënten bestaat. De oorsprong van theriak was mithridatium, een antidotum dat in de eerste eeuw voor Christus was ontstaan aan het hof van Mithridates VI van Pontus, koning van Pontus in Klein-Azië. Deze heerser probeerde immuun te worden voor vergiftiging door de substanties, waardoor hij vreesde vergiftigd te worden, regelmatig in kleine dosis tot zich te nemen. Belangrijke ingrediënten waren monnikskap en verschillende giftige planten uit de nachtschade-familie als bilzekruid, alruin en wolfskers. Ongeveer 100 jaar later werd het aantal ingrediënten door de lijfarts van Nero verhoogt tot 64 met toevoegingen als addervlees en opium. De productie van theriak was in de late middeleeuwen en in de vroegmoderne tijd geconcentreerd in Venetië. De producenten legden in Venetië zelfs speciale addertuinen aan om zo in de grote vraag naar addervlees te kunnen voorzien. Tot in de 19e eeuw bleef theriak een belangrijk geneesmiddel. Hoewel het gebruik door de opkomst van de moderne geneeskunde sterk is afgenomen, wordt het middel in de volksgeneeskunde nog steeds gebruikt. |
| Bronnen en foto’s: cranendonk.demon.nl/Pest-Medici.html, nrc.nl, Erwin Olaf, Wikipedia, geschiedenis.nl – Reinard Maarleveld, bodybalancing.ch, denachtuil.eu, doc.utwente.nl |
| Naar het menu |
| Terug naar het schema |