Het is in de tijd van Pierkje de taak van de vrouw om het huishouden te verzorgen. En dat is meer dan je zou verwachten. Het is het opvoeden van de kinderen, inrichten en schoonhouden van het huis, bijhouden van de tuin, leiden van het personeel, handwerken, kleding maken en verstellen, koken, bakken en ontvangen van de gasten. Elektriciteit is er pas beschikbaar in Friesland voor het eerst in 1911. Dat is dan niet direct in de omgeving van Pierkje beschikbaar, want de centrale wordt weliswaar door Selius en zoon Andries gebouwd, maar staat in Grauw, Wonseradeel, niet in Hennaarderadeel.
Meer dan een dagtaak dus, weinig hulp van handige apparaten en Pierkje zal hier van de ochtend tot en met de avond mee bezig geweest zijn.
Na 1911 duurder het ook nog een tijdje voordat alles was ingericht naar de elektriciteit, er was nog niet zoveel apparatuur beschikbaar. Wel lampen, maar vaak worden de gaslampen en olielampen ook nog een tijd gebruikt.
Buiten dat weten we dat ze ook pacht inde, dus ze zal wellicht ook in die zin nog meegewerkt hebben met de boekhouding van het bedrijf van Selius.
Ze heeft wel personeel en hulp. We weten dat haar jongste dochter Geertje altijd thuis is blijven wonen en die zal zeker in het huishouden meegewerkt hebben. Dat geldt ook voor zusje Jeltje die op 23 jarige leeftijd trouwt en voor die tijd vast enige jaren huishoudelijk werk heeft gedaan. Zo ging dat, want je moest dat leren voordat je je eigen huishouden te bestieren had. Verder zal er ook hulp ingehuurd zijn.
Dat was gebruikelijk bij de gegoede burgerij en we zien daar ook één keer het bewijs van als er eind augustus 1900 een advertentie geplaatst wordt waarin een dienstbode gevraagd wordt.
Enkele zaken uit het huishouden
Wassen
Wassen is, zonder de beschikking te hebben over een wasmachine, zwaar werk. Dat is ook de reden dat er lang niet zoveel gewassen werd in de tijd van Pierkje als nu. In heel rijke gezinnen wordt in de 19e eeuw de was eens per halfjaar gedaan, in sommige huishoudens zelfs maar één keer per jaar. De vuile was wordt opgespaard in een grote linnenkist op zolder. Hoe langer je het “uit kan houden” – zo wordt dat genoemd – des te meer status dat geeft: een goed gevulde linnenkast is een kostbaar bezit. Met de grootste zorg en toewijding wordt de linnenkast door de vrouw des huizes beheerd. Omdat Selius en Pierkje toch een zekere status hebben, zeker naarmate hun leven vordert, bestaat de kans dat de was doen op een gegeven moment wordt uitbesteed.
De was wordt gedaan in een tobbe met een wasbord. Het wis zwaar werk om met de hand de vaak flink vuile was schoon te krijgen door deze langs het wasbord te wrijven met een beetje zeep. De grote stukken zoals lakens worden als het droog is op het gras uitgespreid om te drogen, de kleinere stukken worden over stokken gehangen, of ook in de zon gelegd als ze wit zijn. De zon zorgt er voor dat de stof bleekt en er weer witter uitziet. Misschien had Pierkje ook een droogzolder, om de was te drogen bij regenachtig weer.
Voordat het linnengoed weer terug de kast in kan, wordt alles gestreken. Daarvoor is er een strijktafel met een zacht wollen onderkleed waarop de was in vorm wordt gerekt. Daarna wordt het gemangeld om dan opgevouwen te worden en in de linnenpers te doen, zodat het vervolgens – met een lintje eromheen – weer terug de kast in kan. Niet ieder huishouden maakt gebruik van een pers, dus het is af te vragen of Pierkje die had. Niet alles kan door de mangel, zoals geborduurde of geplooide stukken. Deze worden gesteven en gestreken.
Daarvoor wordt een strijkbout gebruikt die op de kachel verwarmd moet worden, of een bout die met hele kolen kan worden gevuld. Bovenkleding is bijna altijd gemaakt van wol of zijde en wordt zo min mogelijk gewassen. Kraagjes en manchetten kunnen worden losgetornd om apart te reinigen. Als Pierkje een jaar of veertig is, komt katoenen kleding en fabriekszeep in zwang. Dat zorgt ervoor dat er veel vaker gewassen wordt.
| Zelfgemaakte wasverzachter | ||||
 |
Benodigdheden 250 ml schoonmaakazijn 250 g zuiveringszout 500 ml water etherische olie (naar keuze) grote fles |
|||
| Langzaam en voorzichtig de azijn en het zuiveringszout mengen in een lege (wasverzachter) fles, let op: dit gaat even behoorlijk borrelen. Als het uitgewerkt is de 500 ml. water toevoegen. Vervolgens de etherische olie toevoegen, niet te veel want dit ruikt sterk. Het is ongeveer 2 druppels per 50ml. Je hebt ook ongeveer 50 ml wasverzachter per wasbeurt nodig. |
||||
Koken en eten bewaren
Pierkje en haar dochters koken op een met hout gestookt fornuis dat de hele dag aangehouden moet worden. Na 1920 wordt het petroleumstel erbij gebruikt om bijvoorbeeld vlees te braden, dat is handig, want dat moet zeker vier uur opstaan. De erwtensoep die de hele nacht blijft opstaan, kan ook het best op het petroleumstel bereid worden. Koken is een langzaam proces. Vlees en groente staan uren op, dus een groot deel van de vitamines zal wel verdwenen zijn.
Het fornuis geeft warmte af aan de omgeving dus dient tegelijkertijd als kachel. Misschien dat Pierkje later ook een allesbrander heeft. Dat is een kacheltje waar zoals de naam al zegt, alles in verbrand kan worden. Dus daar gaat een deel van het afval in. Dan is het gezin dat maar kwijt en het is gelijk ook lekker warm in de keuken. Als Selius en Pierkje net getrouwd zijn en een gezin opbouwen, is de keuken nog de plek waar veel tijd doorgebracht wordt. Wat later in hun huwelijk wordt het steeds meer gewoonte om op alle dagen van de woonkamer gebruik te maken en niet alleen op feestdagen.
Het is voor Pierkje heel gewoon om zelf het gevogelte te ontbenen en voorgesneden groente bestaat nog niet en buiten een snijbonenmolen is er ook niet veel keukenapparatuur. Gemakkelijke pakjes waarmee met een beetje water een leuk sausje gemaakt kan worden komen pas in de vijftiger jaren van de 20ste eeuw in zwang, dus ze maakt haar eigen jus. Eten is ook veel lastiger te bewaren. Een ijskast bestaat wel, maar dat is letterlijk een kast met ijs en dan moet je maar ijs hebben en dat is er allen ‘s-winters. Omdat er in de winter weinig groente en vlees en vis beschikbaar is, is Pierkje in de zomer en het najaar druk bezig met wecken, drogen, konfijten, roken en pekelen om eten voor de winter in voorraad te hebben. Eén van de weinige dingen die we in 2015 nog kennen is de gedroogde worst. Die komt overal in Nederland voor, maar vooral in het Noorden en Oosten en iedere slager geeft weer een andere smaak aan de worst maar die smaak is ook wel voor een deel streek of provincie gebonden. De Friese worst wordt vaak (turf)gerookt en er zit minder kruidnagel in dan in de Groningse variant.
Er wordt gegeten wat het in het seizoen beschikbaar is met nog een paar dingen die uit het buitenland worden geïmporteerd. In de tijd van Pierkje zijn er al sinaasappelen in Nederland, die worden ook gebruikt voor de oranjekoek. Deze typisch Friese lekkernij komt al uit de 18e eeuw toen sinaasappels al geïmporteerd werden Nederland. De naam van de koek is gebaseerd op het gebruik van gekonfijte dunne stukjes sinaasappelschil die in de koek zijn meegebakken. Andere zoetigheden die we nu nog steeds kennen en die ook typisch Fries zijn, zijn Fryske dúmkes en sûkerbôle (Friese duimpjes en suikerbrood). De naam dúmke komt van het aandrukken van het koekje met de duim.
| Recept Fryske dúmkes | ||||
 |
Ingrediënten 110 g hazelnoten 250 g Zeeuws bloem 1 mespuntje zout 150 g bruine basterdsuiker 150 g zachte boter 1 tl kaneelpoeder 1 tl gemberpoeder 1 tl anijszaad (flinke theelepel) 2 eieren |
|||
| Hak de hazelnoten grof en meng ze met bloem en zout. Maak een kuiltje in het bloemmengsel en meng daarin suiker, boter, specerijen en de eieren. Kneed de bloem erdoor. Druk het deeg plat, pak in plasticfolie en laat circa 30 minuten opstijven in de koelkast. Bestuif het aanrecht met bloem en rol het deeg uit tot een rechthoekige plak van circa 1 centimeter dik. Snijd de randjes eraf en snijd de rechthoek in koekjes van circa 4 bij 5 centimeter. Leg de koekjes op een met bakpapier beklede bakplaat en bak ze in de oven in circa 20 minuten gaar. Laat de koekjes iets afkoelen en maak er een duimafdruk in. |
||||
Zand, zeep en soda
Als Pierkje wat ouder is, wordt er schoongemaakt, geboend, met zand, zeep en soda. Iedere propere huisvrouw heeft dan ook een speciaal rekje hiervoor in huis waarin die middelen opgeborgen zijn en dan gemakkelijk beschikbaar. De eerste bakjes zijn van aardewerk, na 1920 komt de emaille industrie op gang en dan zijn de meeste uitvoeringen van geëmailleerd ijzer. De zeep wordt overal voor gebruikt, voor de was, afwas, vloeren, kortom alles dat maar met water schoongemaakt kan worden.
In het potje zit groene zeep, dat is een zachte zeep gemaakt van olie. In de tijd van Pierkje en van haar voorouders wordt groene zeel van hennepolie gemaakt, een bijproduct van de touwslagerijen. De zeep heeft zijn naam te danken aan de ietwat groene kleur van hennepolie. Als iets heel vuil is, wordt er soda gebruikt al dan niet in combinatie met zeep, zorgt dit voor een nog schoner resultaat. Als zelfs zeep en soda het niet meer schoon kunnen krijgen, of bij heel erg aangekoekte pannen, wordt er zand gebruikt om mee schoon te schuren. Dit is vaak heel fijn, scherp zand.
Als de kinderen van Pierkje en later haar kleinkinderen weer eens bij het spelen hun handen of voeten beschadigd hebben of als er een ontsteking is ontstaan bij het verwijderen van een splinter gebruikt Pierkje soms soda opgelost in warm water, dat help om te ontsmetten en de ontsteking te reinigen.
| Tip | ||||
 Ook in 2015 is soda nog heel nuttig als de aangebrande resten ook na een rondje afwasmachine niet uit de pan verdwenen zijn. Soda opgelost in heet water in de pan doen, nachtje laten staan en de resten laten bijna vanzelf los. Let wel op bij een gietijzeren pan want die hebben meestal een poreuze binnenkant en daar laat soda wel lichte vlekken achter. |
||||
| Bronnen en foto’s: Leeuwarder Courant, jenneken.nl, ridderschapskwartier.nl, infonu, geheugenvannederland.nl, 24 Kitchen, janvanpeer.nl. wikipedia, marktplaats.nl |
| Naar menu Selius |
| Pierkje Andries Hiemstra |